Ilhna tal-Maltin fid-Dinja: X'Futur Hemm ghal Rabtiet ta' Kultura Hajja u Identità EtnikaAuthor: Prof. Henry Frendo (Professur ta' l-iStorja fl-Università ta' Malta) Ftit wara l-wasla tieghi fl-Awstralja minn Papua New Guinea fl-1985, wara li qabel kont ghaddejt kwazi tlett snin fl-Egittu, din kienet il-mistoqsija li poggejt waqt tahdita li kont tajt lill-Maltese Literature Group fic-Centru Malta f'Parkville. Dak it-test ixxandar ftit wara fi tlett artikli fil-Maltese Herald li tohrog minn Sydney bil-hsieb li jqajjem kuxjenza dwar dan is-suggett profond u delikat. Qieghed nerga' nistaqsi l-istess llum, f'kuntest differenti, u nissugerixxi xi mezzi ta' ghajnuna jew ahjar ta' ajjut. Min ghex fl-emigrazzjoni jew kien imsiefer ghal zmien pjuttost twil, specjalment imma mhux biss jekk twieled fil-Gzejjer Maltin, jaf x'jigifieri s-sentiment paradossali ta' appartenenza simultanea f'izjed minn post wiehed. Dik it-taghrixa fil-grizmejn li ma tehlisx minnha kif gieb u lahaq; dik il-harsa ohra, nebbiexa, intwittiva, emottiva, nostalgika, kultant mohbija, kultant espressa, imma b'xi mod dejjem hemm prezenti, inkwizittiva, perplessa, misterjuza, ghal-lest biex titkebbes bhal sulfarina mal-kubrit tal-kaxxa. Kif inhi din, li bl-universalità kollha li taghha wera ruhu kapaci l-bniedem tul is-sekoli, u llum forsi izjed minn qatt qabel, tibqa' dik il-kaxxa tal-kubrit go fik tirristringi u ssejjah il-parametri ta' l-esseri tieghek? Orfni li gie adottat kiber u sar adult; baqa' madankollu herqan ghall-konfort tal-genitur, jew almenu kurjus dwaru. Imma darba li nhallet il-komunità socjo-fizika, sa fejn il-genitur baqa' jaghraf u jaghder il-wild, jew il-wild jifhem u jixtieq lill-genitur? Fl-arrangament tas-separazzjoni l-genitur u t-tfal ikunu ntitolati li jaraw lil xulxin u jghaddu xi hin flimkien kull gimgha jew imqar darba fix-xahar. Fil-kaz tad-diaspora Maltija ma' l-erbat irjieh tad-dinja ghandna precett iehor: li uhud minn dawn "il-Maltin ta' barra" jiltaqghu mal-"Maltin ta' Malta" f'Malta darba kull tletin sena. Jiena m'ghandi xejn ghajr tifhir ghall-Ministeru ta' l-Affarijiet Barranin u ghall-Kummissjoni Emigranti talli hadu l-inkarigu jlaqqghu konvenzjoni bhal din, almenu ta' uhud minn dawk ta' nisel Malti li ghadhom ihossu t-taghrixa nebbiexa tas-silta tan-nisel, tan-nazzjonalità originali. Izda kif nafu l-ewwel u l-ahhar darba li ssejhet laqgha bhal din, mill-Kummissjoni Emigranti, kien fl-1969, kwazi 31 sena ilu. Jien kont ghadni student fl-Università ta' Malta qieghed nispicca tezi dwar persunagg li kien miet eziljat fl-Egittu; niftakarha fuq fuq. Bhala studjuz zaghzugh ta' grajjet artna u niesna, l-interess tieghi fil-kontinwità u l-adattabilità tan-nazzjonalità Maltija fl-esteru tkebbes però minn konvenzjoni ohra, izjed akkademika, li kienet issejhet mill-Professur Ìuzè Aquilina fl-Università taghna fl-1972 dwar studji Arabo-Berberi fil-Mediterran. Ghaliha kienu attendew fost l-ohrajn skulari tal-kalibru ta' Fernand Braudel, Sabatino Moscati, Maxime Rodinson u ohrajn. Fosthom kien hemm zewg intellettwali "Francizi" ta' dixxendenza Maltija, Carmel Camilleri u Carmel Sammut, li pprezentaw indirizzi brillanti u ghalija stimulanti ferm dwar il-kommunitajiet Maltin fit-Tunezija u r-rapporti inter-kulturali u inter-etnici ta' dawn.1 Minn dak iz-zmine ukoll bdejt nikkorrispondi ma' Ivan Magri-Overend u abbonajt fin-newsletter ingagganti u istruttiva tieghu mahruga f'Londra b'radici fost eluf ta' Maltin li kienu l-Egittu u llum jinsabu mxerrdin fil-hames kontinenti. Dik il-habta wkoll kont dhalt membru ghal xi zmien fl-Association France Malte li topera minn Parigi – is-segretarju kien Pierre Dimech – u bdejt nuza l-ktieb tal-Professur Charles Price Malta and the Maltese ghal xi lectures li kont bdejt naghti. Affaxxinani l-fatt li din Malta tant ckejkna u izolana, din il-"hobza u sardina", kienet ukoll tant mifruxa u anki rikka, moghnija b'ulied jew ex-ulied li kienu ghadhom b'xi mod jgharfuha u jhossuha bhala matrici ta' etnicità b'memorji, valuri u gosti rikonoxxibbli. Bhal nixxiegha mill-muntanja li ssir xmara u tghaddi minn pajjiz ghall-iehor sakemm tisbokka f'bahar usa', is-sejha Maltija bhall-ilsien u l-fidi kellha mill-ilmijiet li kienu grew u mxew, thalltu u tqallbu, qasmu l-oceani minn zmien il-kmandant navali Azopardo ta' l-Isla li twieled fl-1772 u sar mexxej ewlieni fil-glieda ghall-indipendenza ta' l-Argentina;2 sal-Imhallef Grima ta' Louisiana fejn ftit decennji warajh dan l-iben Karkariz fost il-klijenti tieghu bhala avukat fi New Orleans digà kellu ghadd ta' vegetable gardners Maltin; mill-Konti Preziosi li mmortalizza l-Orjent fuq it-tila f'Kostantinopli u llum tiltaqa' mieghu fil-muzewijiet minn Londra sa Bucharest; sal-patri gizwita Indri Schembri li f'Algeri fl-1846 welled wahda mill-isbah ghanjiet li jezistu: "Ninni, la tibkix izjed"; sa dak l-ikkalzrat u ex-kaptan ta' vapur imgharraq, Salvatore Diacono, li fl-1821 kiteb bit-Taljan lic-chaplain Kattoliku tas-settlers fi New South Wales sabiex dan ihenn ghalih u jmur jisma' l-qrara tieghu.3 L-impressjoni mfarfra li l-emigranti Maltin helsu mill-mizerja u malajr stghanew fl-ambjenti mbgheda hi wahda semplicistika u qarrieqa. L-istorja tghallimna li sew fuq ix-xtut tal-Mediterran u l-ibhra li jmissu mieghu, sew aktar 'il boghod f'Ameriki u fil-Pacifiku, sikwiet dawn batew minn tipi differenti ta' faqar u anki ta' mohqrija, sakemm bil-mod il-mod u b'perseveranza sikwiet ezemplari bdew isibu saqajhom u setghu irabbu lill-familji taghhom f'ambjenti tant differenti minn dawk li fihom huma kienu raw il-hajja u ntghagnu. Bhala epitomu ta' dan forsi nista' nsemmi l-kaz tal-Maltin hekk imsejha ta' New Kaledonja li f'nofs il-Gwerra l-Kbira, wara li bahhru u fl-ahhar waslu l-Awstralja, ma thallewx jisbarkaw mill-awtoritajiet.4 Il-faqar li sofrew minnu l-emigranti Maltin, bhal miljuni ta' emigranti ohrajn, kien ukoll wiehed edukattiv f'izjed minn sens wiehed. Dan il-faqar johorgu bil-qawwa Ìwann Mamo fis-satira qalila tieghu Ulied in-Nanna Venut fl-Amerika: dwar Maltin li sabu ruhhom hemm minghalihom li ghadhom fejn u mnejn kienu telqu, jghannu hafjin fit-toroq u jippruvaw bla wisq success jiznu, isejhu u jinterpretaw dak li bdew jaraw permezz ta' dak li kienu jafu u raw qabel, li ma kien xejn wisq. Huwa pathos li f'generu letterarju iehor seta' ssarraf fi dramm komiku-tragiku. Kien hemm ukoll, inevitabbilment, il-faqar tar-ruh, il-vojt li jigi minn dik xi haga li, kif jghid Pablo Neruda, m'hijiex ghal kollox int: lanqas l-istilel li tara bil-lejl ma jkunu tieghek. Mill-gdid ghandek il-paradoss ta' l-universali u l-kozmiku li donnu jappartjeni lil kulhadd ugwalment, imkejjel ma' l-individwali u l-partikolari li jmiss fuq kollox lilek biss: il-bejta tat-tiben fil-ventilatur. Ma ninsa qatt espressjoni li kien uza ziju ta' ommi li kien izzewweg Irlandiza fl-Istati Uniti u wara dam jghix f'Tipperary nofs seklu, meta zornih f'nofs is-snin sebghin. Kien ghalaq id-disghin sena. Qabel ma tlaqtu ghamel idu fuq spallti – dak iz-zmien kont residenti Oxford – u qalli: "My son, there is no place like home, even if it is a chink in the wall." Kien wahdu, kien xih, u miet hemm, irabbi l-Maltese terriers, itaffal u jlibbes il-pasturi ghall-presepji u jibni xi mudell ta' tren. Kliem memorabbli, perturbanti. Min irid ikun xaqq f'hajt? Min m'huwiex? Fix-xoghol kbir tieghu Le Chant de la Noria, Laurent Ropa, iben gardinar mix-Xaghra ta' Ghawdex li mar Bona, johrog din it-tensjoni nterna li ulied l-emigrant jibqghu jghixu maghha, b'sentimenti letterarji fini u milquta. Kif taghmel gnien minn dezert? Apparti z-zara' u x-xitel, trid hafna ilma, barmil wara l-iehor. Min telaq ta' fuqu senduqu jekk kellu giebja hallieha warajh. Sfortunatament ftit hafna huma dawk fl-emigrazzjoni li kellhom l-opportunità u d-don li japprofondixxu l-gharfien, hsieb u sentiment, dwar l-gheruq taghhom u ta' misserijiethom b'mod li jittraxxendu l-htigiet l-izjed bazici tal-ghejxien. Ma setghux jartikolaw u jnaqqxu l-profili lanqas jibbenefikaw minn zviluppi fl-ewwel art taghhom li però ma kellhomx access ghalihom. Hadd ma jista' jaghti milli m'ghandux. Ìara li anki fejn ittaffa u ntgheleb il-faqar tal-guh, dak tar-ruh baqa' mxennaq. Kellek ukoll id-diskriminazzjoni anki razzista, u mhux biss fl-Afrika t'Isfel. Kellek l-iscapegoating; imma l-Maltin fl-Ingilterra ma kenux il-Messina Brothers jew kollha "rejiet ta' Soho". Allahares ma kenitx il-Knisja Kattolika f'hafna kazi li serviet bhala refugju ghal erwieh mitlufa – mhux tant b'sens religjuz daqskemm f'dak spiritwali, mhux f'sens ta' indirizz fi triq imma ta' orjentament f'sistema ta' valuri. Il-knisja Kattolika anki fl-esteru offriet lill-Maltin liturgija cicklika familjari li seta' jinfilza fiha, jistrieh fuqha u jitwennes minnha, bi xbiha ta' identità ghalih. Fil-pajjizi Gharab jew Musulmani okkupati minn pajjizi Ewropej fix-xtut t'isfel u tal-Lvant tal-Mediterran, fejn bil-lingwa nattiva il-Maltin setghu igaghuha ghall-komunikazzjoni verbali, il-Kattolicezimu ippermettilhom espressjoni ta' identità distinta minn dik tal-pajjizi ospiti, anki jekk fl-istess hin iddistingwithom ukoll mix-xetticizmu u c-cinicizmu sekolari ta' min kien iqis lilu nnifsu bhala izjed evolut. Fil-pajjizi fejn kien mitkellem l-Ingliz u allura lanqas l-ilsien ma kien jippermetti li b'xi mod tindiehes u tinftiehem, il-Knisja Kattolika kienet l-istituzzjoni l-izjed identifikabbli, tangibbli bi presenza anki fizika permezz tal-knisja u s-sacerdot. Ir-religjon Kattolika Maltija u drawwiet tradizzjonarji assocjati maghha bhall-festa u l-banda, flimkien mal-gharfien baziku tal-Malti, xi tradizzjonjiet folkloristici, xi ricetta jew tifsila tas-sidrija, il-memorji ta' familjari u hbieb sikwiet sparixxuti, kienu jikkostitwixxu l-bagalja kulturali li ghexiren ta' eluf ta' Maltin u Ghawdxin salpaw biha.5 Minn hemm 'il quddiem riedu jaqdfu u jaqtghu bi snienhom. Bhal tant ohrajn minn sfondi etnici-lingwistici ferm ikbar, hafna ta' l-ewwel generazzjoni lanqas kienu jafu jaqraw jew jiktbu. Biex tkompli, tul l-ahhar zewg sekli, kienu gejjin minn pajjiz ikkolonizzat – mahkum mhux biss militarment imma b'modi u metodi ohra izjed sottili u penetranti wkoll. Kellhom passaport Ingliz. Jista' jkun li dan hu fattur rifless fil-language retention pjuttost dghajfa fost il-komunitajiet Maltin imqabblin, nghidu ahna, mal-Griegi u t-Taljani, ghalkemm dak li jghodd ghall-Maltin fil-pajjizi "Anglo-Sassoni" ma jghoddx daqstant ghal dawk fil-bacir Mediterraneju.6 Hekk ukoll l-istorja ta' Malta u tal-Maltin ftit li xejn kienet parti mill-bagalja kulturali ta' dawn in-nies – f'kolonja ma kontx titghallem dwar nazzjon – u allura x'setghu mbaghad jghaddu lil uliedhom bhala affinità ta' passat li la tant kien maghruf u lanqas tant mifhum, wisq inqas artikolat jew stampat? Kienu semghu bil-Fenici, bl-Assedju, u wara bil-George Cross u l-boy scouts. In-nies ta' skola u l-professjonisti kienu ftit hafna, qabel zminijiet ferm izjed ricenti, ghalkemm nies tas-sengha, uhud minnhom imghallma fid-Dockyard School, zdiedu konsiderevolment u konsistement wara l-ahhar gwerra. Bhala regola generali ta' tipologija, izda, il-Maltin fl-emigrazzjoni x'aktarx li baqghu jitolbu u kultant jghannu; jitkellmu, isajru u jilbsu kif kienu jafu. Kienu dejjem minoranza zghira, tnehhi xi eccezzjonijiet f'xi perijodi. Imma bdew jinbidlu wkoll, u uliedhom izjed minnhom, ghax iz-zmien kattiv; ma jistenna lil hadd; il-fossili jigu estinti. X'bastun kellha fuqhix tistrieh l-identità – ir-ruh – Maltija fl-emigrazzjoni? X'bastun ghandha llum? X'inhu l-amor proprju li tista' tinseg diaspora jekk din tibqa' identifikabbli, ittektek, thoss u tittrazmetti xi haga? Jekk dan is-sens ta' appartenenza, ta' wirt etniku-kulturali, se jilhaq jew jaqbez l-ewwel generazzjoni, jappella ghal generazzjonijiet izghar li jinsabu naturalment f'rapporti ma' peer groups ikbar, aktar intensi, anki aktar mghejjuna, f'kuntesti li ovvjament la huma u lanqas qatt jistghu ikunu attwalment Maltin? Kompitu difficli; u b'din ir-rata, nibza' li forsi kwazi mpossibbli fuq medda ta' ftit decennji ohra. Hasra, nahseb, jekk inhu hekk, ghaliex is-silta tan-nisel hi potenzjalment ghajn ta' gharfien mutwali, ta' taghlim u talenti, ta' ideat, esperjenzi u percessjonijiet varji dwar l-istess nazzjonalità parteggjata u l-evoluzzjoni taghha f'ambjenti ohra. Il-Malti ta' Tunes jew ta' Toronto ghall-Malti ta' Malta mhuwiex bhall-Malti ta' Malta ghall-Malti ta' Detroit jew tas-South Africa. Madankollu s'issa ghad hemm il-holoq li joffru skop u sinifikat li dik li hi wahda mill-izghar minoranzi fuq il-lizar dinji tan-nazzjonalitajiet. Dan ukoll ghandu l-prezz tieghu, kif ukoll il-pregju tieghu, jekk tabilhaqq jinteressana, jekk ghandna ghalfejn naghrfuh u nharsuh u fejn jixraq, ghaliex le, niftahru bih bhal haddiehor.7 Malta indipendenti ta' llum u ta' ghada m'hix dik ta' seklu ilu jew imqar ta' wara l-gwerra, lanqas dik tas-snin sebghin u tmenin. Malta nbidlet u qeghda tinbidel b'pass imghaggel ghaliex hi taghha f'taghha, hi entità organika, kooerenti, riproduttiva fl-ambjent nattiv, m'hijiex suggetta ghal dipendenza diretta fuq rieda ta' poter politiku jew grupp etniku ikbar u usa' fl-art ta' l-adozzjoni. Dak li kien jimmarka u baqa' jimmarka lil Malti fl-emigrazzjoni minghajr evoluzzjoni, minghajr sofistikazzjoni, b'kodici lingwistiku u kulturali ristrett, hu destinat li jispicca u jintemm. Il-mument ta' l-impatt, il-wasla bil-bagalja kulturali digà ristretta fl-art l-ohra, irid jirkupra u jsib lilu nnifsu, ilahhaq ma' process ta' cultivare se ipsum – kemm permezz tas-sintezi ma' l-ambjent il-gdid, kemm permezz ta' rapporti hajjin ma' l-art ta' l-origini. Biex naraw x'jista' jsir, jekk ghandu jsir xi haga, halli nkejlu bir-riga taghna stess. Meta ltaqghet il-konvenzjoni ta' l-1969 x'kienu l-htigiet kif murija fir-rizoluzzjonijiet? Li jinhatru konsli fi stati Awstraljani fejn ma kienx hemm – illum hemm, u dwar dan jista' jitkellem il-Ministeru ghall-Affarijiet Barranin mhux tant "barranin". Ohra kienet biex il-Gvern Malti juza l-influwenza tieghu biex il-Maltin ma jingabrux bil-lieva jekk joggezzjonaw. Speci ta' eccezzjoni ghar-regola, minhabba l-kuxjenza. Li jissemmew xi toroq ghal emigranti Maltin li ghamlu isem. Li jsir monument bhala mafkar ta' l-emigrazzjoni Maltija. Dwar din ta' l-ahhar nahseb li Dar l-Emigrant digà hi monument, mnejn illum jigu mghejjuna wkoll ir-refugjati. Biex il-wirt kulturali u etniku Malti fid-dinja jiehu n-nifs u jkompli jghix il-monument li ghandna bzonn illum, jekk se nsejhulu hekk, ghandu jiehu sura differenti. Certament ma jkunx wiehed tal-gebel jew tal-bronz. Lanqas ikun konvenzjoni ohra tletin sena ohra. U lanqas ikun xi serje televiziva ispirata minn injoranza jew superficjalità jekk mhux minn mottiv ulterjuri biex turi lil Malta f'inferjorità relattiva mal-pajjiz adottiv halli ssahhah il-lejaltà lejh; jew li sempliciment tippompja l-parrokkjalizmi maghluqa ta' l-ewwel generazzjoni li m'humiex qeghdin jintirtu mit-tieni wahda. Dan jaf ikun solliev nostalgiku imma jista' jkun problematiku fi processi ta' assimilazzjoni, integrazzjoni u mobbiltà. Biex il-kultura tikkompeti trid tkun mghonija mill-intelligenza u mill-professjonalità ghaliex l-ambjenti fejn ix-xandir jigi trasmess jafu jkunu hafna izjed esigenti: bil-kriterji tat-tieni u t-tielet generazzjoni ta' "Maltin" fl-emigrazzjoni. Trid tilhaq gwarnici mentali fuq ondi differenti ghalkemm relatati. Bl-umpappa u bl-"oh Mari" biss, noqtlu mhux insalvaw il-wirt u l-aspettattiva kulturali Maltija fl-esteru ghall-gejjieni.8 Il-verità hi li sal-lum m'hemmx focal point generali u espert b'mission statement u finanzji adegwati, ippluggjat u accessibbli, li jservi bhala sounding board, punt ta' skambji, umbrella ta' taghrif u kuntatt reciproku – dan ghal tant aspetti differenti li jsawru l-prizma tan-nazzjonalità u ta' l-identità ghal poplu u d-dixxendenti tieghu, jghixu fejn jghixu. L-importanza ta' l-ispazju naqset bil-mezzi tal-kommunikazzjoni u bil-globalizzazzjoni; fl-istess hin ix-xenqa ghar-rilevanza, ghall-intimità u ghall-wens ta' passat b'xi mod ipparteggjat, x'aktarx li kibret. Tintilifx hag'ohra. Nisthajjel li hemm tlieta jew erba' saqajn li fuqhom toqghod il-borma ghas-sopravivenza ta' dak li hu jew kien Malti, forsi xi haga bhal dak li kellu f'mohhu Ropa meta ssuggerixxa Federazzjoni Maltija Universali. L-aspett tal-kuntatt u l-iskoperta permezz tar-ricerka, u d-diffusjoni taghha permezz tal-kitba, is-smiegh u l-awdjo-viziv, hu importantissmu. Apparti xi programmi ezistenti diretti pricipalment lejn l-Awstralja, fejn sar xi progress, hawnhekk nara skop ukoll ghall-Educational Broadcasting Unit fil-Ministeru ta' l-Edukazzjoni; tista' tinghata imbuttatura sinifikattiva. Qabel xejn, ninhtiegu l-kotba dwar artna, niesna u grajjietna f'usa' kuntesti possibbli, bi professjonalità li taghmel gieh u tattira r-rispett. Kotba wkoll dwar il-Maltin fl-artijiet ta' l-emigrazzjoni, u minnhom stess. Dawn huma riflessi vitali fuq il-prizma li jilluminaw u jippermettu sens ta' shubija. L-istudenti fis-seminars dwar Maltese Migration and Overseas Settlements li ili mmexxi issa ghal hdax-il sena fl-Università hawnhekk ikunu neqsin hafna minn ghejjun bhal dawn ghall-komponimenti ricerkati taghhom, u jiena stess l-ewwel wiehed. Dan is-seminar – u, ma ninsewx, il-librerija ta' l-Università u libreriji pubblici f'Malta u fi bliet ewlenin fejn kien hemm issetiljar ta' Maltin – huma ripozitorji indispensabbli. Jekk xi hadd f'Western Australia jew f'Vancouver jew f'Aix-en-Provence jew f'Palermo jsib jew jippublika xi haga li ghandha x'taqsam mal-migranti Maltin u l-ebda kopja ta' dan ix-xoghol ma tigi a konjizzjoni taghna, irregistrata permezz ta' despozitu f'librerija u preferibbilment ricensjoni f'gazzetta hawnhekk, ikun intilef mezz sublimi ghat-tkattir tal-holqa Maltija. Il-lingwa Maltija hu importanti li tigi mghallma, kif ghadha fl-Awstralja u l-Kanada specjalment, imma jekk tintilef din m'ghandux jinqata' l-fil tar-rabta. Malta tibqa' l-matrici. Sa fejn naf jien, lanqas ghandna repositorju komprensiv migbur ghal tant publikazzjonijiet passati u prezenti, li kienu jew ghadhom johorgu hawn u f'bosta pajjizi ohra, hafna minnhom bil-Malti ghalkemm ippublikati barra, specjalment gazzetti u fuljetti. Dawn ghandhom jigu identifikati, migjuba, fotokopjati jew microfilmed, jigu kkatologati u jkunu facilment accessibbli f'arkivju lokalizzat, nghidu ahna fl-Università jew x'imkien iehor attrezzat. Hemm tant intervisti li taghhom jistghu jsiru u jigu editjati t-traskrizzjonijiet, imma trid il-hin u l-assistenza. L-istess ghal tezijiet li minn zmien ghal zmien jigu sottomessi f'universitajiet u kulleggi f'pajjizi differenti, mhux dejjem issir taf bihom jew issib irkaptu. Fil-fehma tieghi, wiehed ghandu jahseb f'ghamla ta' seminarji rikorrenti fejn kelliema ta' kalibru jigu mistiedna jaghtu tahdidiet pubblici fost kommunitajiet Maltin fl-esteru, kif ukoll inkontri simili da parti ta' pensaturi, artisti, teknici u xjenzjati ta' dixxendenza Maltija li jzuru lill-Maltin ta' Malta f'Malta darba jew darbtejn fis-sena halli jinzamm ftit kuntatt u apprezzament haj. L-istandards ta' dawn sikwiet huma gholjin, kultant gholjin anke izjed minn dawk li mdorrijin bihom hawn. L-istess dwar external examiners meta jigu trattati suggetti "Maltin"; ghandu jkun hemm inter-azzjoni u skambji. Beda xi haga bejn Victoria fl-Awstralja u l-Università. Naturalment hemm il-hafna kuntatti li kellha u ghandha l-Kummissjoni Emigranti, anki permezz tal-missjonijiet li storikament, socjalment u religjozament huma element krucjali fil-prezenza Maltija fl-esteru. Hemm il-Ministeru li qieghed jippresjedi l-kumitat organizzattiv ta' din il-konvenzjoni, permezz ta' l-ambaxxati u l-konsolati f'tant pajjizi. X'inter-azzjoni hemm fit-tipologija imqar minuskola ta' cultural attache? X'tiswira organika tezisti ma' l-ambaxxati rapprezentati hawn stess, ta' Franza, ta' l-Italja, tar-Renju Unit, ta' l-Awstralja u l-bqija? Zgur m'hemmx network multeplici, ensemble li jservi bhala katalista, fondazzjoni jew centru awtonomu b'budget, segretarjat ckejken immotivat u dirett tajjeb, jew imqar segretarja, b'mission statement li jispira ruhu almenu sa certu punt mid-diversi htigiet imsemmija jew implikati f'dan id-diskors u suggerimenti validi u anki kumplimentari ohra hergin minn din il-konvenzjoni storika. Ma nahsibx li Malta tista' taffordja li tikkontempla istituzzjonijiet bhad-Dante Alighieri jew l-Alliance Francaise, imma xi minjatura taghhom iva. Il-libreriji huma essenzjali, u hawnhekk dik tac-Centru Malti f'Parkville, Victoria, u anki ta' La Valette Centre fi Blacktown, N.S.W. haqqhom kull inkoraggiment sabiex jigu ppatronizzati iktar minn Maltin tat-tieni u t-tielet generazzjoni. Ftit snin ilu kont Toronto in konnessjoni mal-Malta Expo fil-World Trade Centre u kelli s-sodisfazzjon nara l-konsolat Malti hemm jattrezza ruhu b'ghadd gmielu ta' kotba li kellna ghall-wiri minn djar editrici ewlenin bhall-Klabb Kotba Maltin, Midsea, Said International u ohrajn, xi haga salutari halli fil-konsolat ikollok almenu ftit mezzi ta' riferenza u gwida ghal min jistaqsi. Dawn relazzjonijiet pubblici ta' l-iprem kwalità. F'Toronto l-komunità Maltija sa ghandhom stazzjon televiziv grazzi ghall-politika multikulturali, ghad li l-kummenti dwar il-kwalità tieghu fost il-Maltin stess ivarjaw. Meta sar il-ktieb Malta: Culture and Identity ftit snin ilu l-hsieb kien li dan iservi bhala gwida generali f'ambaxxati, konsolati u istituti kulturali dwar bosta aspetti ta' dak li hi Malta – identità nazzjonali, lingwa, letteratura, arkeologija, ligi, medicina, arkitettura, folklor, muzika, wirt naturali, arti, ekonomija, anki emigrazzjoni dahhalna fih, u kull kapitlu bil-biblijografija ghal min irid ifittex izjed. Nassumi li l-ambaxxati, il-konsolati, l-istituti kulturali u l-librerija kollha akkwistaw kopja tieghu ghax in parti ghalhekk sar. F'Melbourne qassamt xi nofs tuzzana jiena stess meta kont hemm sentejn ilu ghall-International Arts Festival.9 Ovvjament hemm htigiet ohrajn importanti – pastorali, politici, anki kummercjali u ekonomici. Ma' l-element biex insejjahlu hekk "universitarju-edukattiv", ghandu jkun hemm dak "pastorali-filantropiku", kif ukoll dak "governattiv-legislattiv" ghal inizjattiva bhal per ezempju l-liberalizzazzjoni tas-sitwazzjoni ezistenti dwar dual citizenship. Ikun sine qua non li istitut, centru jew fondazzjoni ta' din ix-xorta jkollha rapprezentanza mill-emigranti nfushom kif ukoll presenza fi bliet u forsi anki xi universitajiet, fejn l-izjed hemm xi interess ghal dan, inkluzi pajjizi ewropej bhal Franza fejn sorgew tant eluf ta' Maltin mill-Afrika ta' Fuq. Mijiet minnhom jigu Malta bhal turisti kull sena. Din l-istituzzjoni gdida, jekk issib l-appogg dovut mill-Gvern u/jew mill-Università u/jew xi istituzzjoni jew intrapriza, ghandha tiehu hsieb ixxerred u tiehu konjizzjoni ta' xoghlijiet ta' ricerka, arti, komposizzjoni, kant, letteratura, u kwalunkwe talent denn li juri u jevoka l-genju Malti bhala esperjenza umana fiz-zmien: passat, prezent u futur. Min-naha tieghi modestament nghid li kull min jixtieq jaghmel kuntatt jew jippartecipa fis-seminars dwar Maltese Migration and Overseas Settlements, jew anki jindirizza xi wiehed minnhom dwar l-esperjenza migratorja u jiltaqa' ma' l-istudenti, merhba bih. L-istess inghid ghal kull min ghandu xi taghrif li jirrigwarda dan il-fenomenu ta' Malta lil hinn minnha u jixtieq li jghaddih lili ghas-seminar jew ghal-librerija tal-Melitensia fl-Università, anzi grazzi bil-quddiem. Bhalissa qeghda tigi diskussa l-possibiltà li tinhareg edizzjoni specjali tal-Journal of Mediterranean Studies dwar Maltese overseas settlements bit-tema Coping with difference f'kuntest x'aktarx storiku-socjologiku. Min hu nteressat jew jaf min jista' jkun interessat ghandu javvicinani. Kien minn public lectures organizzati mill-Maltese Historical Association of Australia fl-1987 u 1988 li hargu l-kotba ta' Romeo Cini dwar it-Tripolini u ta' Nick Chircop dwar Maltin ta' l-Egittu, li hemm eluf minnhom fl-Awstralja. Kif tafu, inizjattiva ohra li hsibna fiha hi dik ta' intervisti rrekordjati li qeghdin naghmlu permezz ta' stazzjon internazzjonali Malti ghal min hu interessat, u li se jigu pprizervati ghall-posterità. Dawn jixxandru principalment fuq ix-short wave u nistghu naghmluhom bl-Ingliz, bil-Franciz, bit-Taljan jew bil-Malti, skond il-htiega. Importanti li jkollna intervisti dwar kemm jista' jkun kommunitajiet u nhawi fejn hemm konnessjoni Maltija bhala xhieda li tibqa'. L-interess irid ikun reciproku, inkella jigri kif gara f'Melbourne fl-1988/89 fejn korsijiet f'livell terzjarju f'Ethnic Studies u ta' Multicultural Studies fejn kien hemm komponent Malti definit jitwaqqfu minhabba nuqqas ta' interess, u minflokhom jinghataw korsijiet ghal etnitajiet ohrajn li numerikament huma ferm icken mill-Maltin hemmhekk però li kulturalment u intellettwalment huma iktar hajjin, kurjuzi, inkwizittivi, struwiti, intensi u motivati. Mill-banda l-ohra, jekk min ma baqax jghix f'Malta jithalla ghal riehu minghajr il-holqa u n-nisga proposti bhala link-ups u cultural supports, idealment tramite focal point li jkun multi-purpose u strutturat, personalment niddubita x'ezitu jkun hemm kieku kellha terga' tissejjah konvenzjoni ohra bhal din. L-emigrazzjoni Maltija bhala fenomenu tal-massa spiccat. It-tfal ta' l-emigranti ma jsibux izjed ma' min jitkellmu bil-Malti, jew imqar tfal ohra Maltin fl-akkwati taghhom. Tletin sena ohra, l-ilhna Maltin fid-dinja, 'l barra minn dawn ix-xtut, ikunu siktu. Ikun baqa' biss l-eku taghhom jidwi fil-boghod, bla tama li xi hadd jisimghu u jwiegbu. Grazzi. (Ara l-artikoli annessi bhala appendici li jillustraw ahjar xi punti ndikati f'dan id-diskors.) Noti- Ara l-indirizzi moghtija fil-gabra ta' Mme D. R. Galley mahruga f'Algeri fl-1973 u fl-1978. Ara wkoll Patrice Sanguy, "Remembering Carmel Camilleri (1922–97)", The Sunday Times (of Malta), Valletta, 19 July 1998.
- Ara John A. Mizzi, "Maltese was first head of Argentine Navy", The Sunday Times (of Malta), 27 June 1999.
- Ara l-indirizz moghti minn Mark Caruana lill-Maltese Historical Association of Australia kif irrapurtat minn Albert Agius, "Migrant's Letter in 1821", The Times (of Malta), 24 Sept. 1988 (Kopja mehmuza bhal Appendici 1 ma' dan l-iskritt).
- Isimghu l-ballata kommoventi taghhom f'forma ta' ghanja kantata bil-Malti fuq il-kitarra, li saret minn grupp fi New South Wales xi snin ilu.
- Apparti t-triologija komprensiva ta' Patri Lawrence Attard dwar l-istorja ta' l-emigrazzjoni u l-biblijografiji taghha, ara ez. H. Frendo, "Storja u Gharfien: il-Maltin min huma?", f'Toni Cortis (Ed), L-Identità ta' Malta (Dipartiment ta' l-Informazzjoni, Valletta, 1989); "Religion and Ethnic identity in the Maltese Australian Community", f'Abe Ata (Ed), Religion and Ethnic Identity: An Australian Study (Spectrum, Melbourne, 1988); "Language and Nationhood in the Maltese Experience; Some Comparative and Theoretical Approaches", f'Collegium Melitense Quatercentenary Celebrations, 1592–1992, migbur minn R. Ellul Micallef u S. Fiorini (Univ. ta' Malta, 1992); "Australia's Maltese Language Press", f'Abe Ata u Colin Ryan, The Ethnic Press in Australia (Academia, Melbourne, 1989); "The Condition of Malta after 1945" f'James Jupp (Ed), The Australian People. An Encyclopedia of the Nation, its People and their Origins (Australian National Univ., Canberra, 1988); u chap. 13 dwar l-emigrazzjoni fis-snin hamsin u sittin f'Part II ta' The Origins of Maltese Statehood. A Case Study of Decolonization in theMediterranean (Malta, 1999, 2nd ed., 2000).
- Dwar dan l-aspett b'riferenza specjalment ghall-Awstralja ara l-ktieb ricenti ta' Maurice Cauchi, The Maltese Migrant Experience (Malta, 1999), u kitbiet ohra tieghu fejn jaccenna ghal studji li saru.
- Ara ez. H. Frendo, "Maltese overseas: problems and prospects", The Sunday Times (of Malta), 29 Jan. 1989; u " ‘Maltin ta' Tunes' between the wars" (intervista ma' Edgar Pisani), ibid., 26 Nov. 1995, mehmuza bhal Appendici 2 u 3 ma' dan l-iskritt.
- Ara l-ittra datata 7 ta' Mejju 1988 indirizzata minn 14-il resident Malti f'Melbourne lill-gazzetta ta' kuljum The Age, bi kritika ghas-serje televiziva trasmessa fuq l-SBS TV intitolata "The Maltese Connection". Din l-ittra, li ma xxandritx minn The Age, qeghda tigi annessa bhala Appendici 4 ma' dan l-iskritt.
- Ara H. Frendo u O. Friggieri, Malta: Culture and Identity (Ministry for Youth and the Arts, Malta, 1994, pp. 272, illus.).
Appendici 1a.w. Appendici 2a.w. Appendici 3a.w. Appendici 4a.w.
    
|
.